TBMM’de kurulan Amasra Maden Kazası Araştırma Komitesi şu ana dek sekiz defa toplandı ve oturumlarda patlamanın sebepleri ve sorumlularına dair şiddetli tartışmalar yaşandı.
Komisyona şu ana dek sendikalar, akademisyenler, iş güvenliği uzmanları ve mühendislerin yanı sıra ilgili kamu kuruluşları da katıldı.
Türkiye Taş Kömürü Genel Müdürlüğü (TTK), Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanlığı’na bağlı Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü (MAPEG), İş Sıhhati ve Güvenliği Genel Müdürlüğü ve Güç ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı çeşitli sunumlar yaptı.
Madendeki havalandırmanın yetersizliği, teknik işçi ve emekçi eksikliği ve yüksek metan düzeyi üzere mevzuların yanında; yasal mevzuatın maden işletmelerine kâfi yükümlülükleri getirip getirmediği konusu tartışıldı.
Bilirkişi ön raporu ve emniyet fezlekesine nazaran, madendeki patlama temel olarak yetersiz havalandırma sistemi ve madende “neredeyse rutin hale gelen” yüksek metan düzeyine karşı tedbirsizlikten kaynaklandı.
Rapora nazaran, patlamaya en yakın havalandırma vantüpü hem 60-70 metre uzakta hem de olması gerekenin yaklaşık 5’te 1’i kadar hava üflüyordu.
TTK Genel Müdür Yardımcısı Muharrem Kiraz ise eksper raporunun ulusal mevzuattaki yasal sonları baz alarak hazırlanmadığını savunarak, “Bilirkişi raporunun hiçbir hususuna katılmıyoruz, hiçbir Türk mevzuatına atıf yok. Zira heyette hukuk uzmanı yok” dedi.
TTK’nın maden içerisinde havalandırmadan metan izlemeye kadar tüm evrelerde “mevzuatın öngördüğü ölçüde” tüm önlemleri aldığını savunması sonrasında, işletmenin bu kazadan ne kadar sorumlu olduğu sorusu üzerine şiddetli tartışmalar yaşandı.
“Havalandırma süratimiz mevzuata uygun”
İlgili mevzuata nazaran Türkiye’de maden ocaklarındaki havalandırma suratının minimum “0,5 metre/saniye” olması gerekiyor, eksper ön raporunda ise bu standart “1- 1,5 metre/saniye” olarak belirleniyor.
Öte yandan Amasra’da arına en yakın vantüp havalandırma suratının “0,2 – 0,3 metre/saniye” olduğu hem uzmanlar hem de TTK tarafından söz edildi.
BBC Türkçe’ye konuşan CHP Milletvekili Deniz Yavuzyılmaz, “Mevzuatta belirlenen minimum düzey baz alındığında bile, olması gereken asgarinin yarısı suratında bir havalandırma var” diyor.
Bazı milletvekilleri, mevzuattaki “asgari” tabiri ve geçmiş Yargıtay kararları düşünüldüğünde; Amasra üzere kömür damarlarındaki metan düzeyinin “çok riskli” olduğu Sayıştay tarafından tespit edilen ocaklarda, havalandırma hızının “asgari seviyede” bırakılmaması gerektiğini savundu.
HDP Milletvekili Serpil Kemalbay, “Mevzuatta öngörülen taban oran Amasra üzere yüksek metan görülen bir maden ocağı için kâfi değilse, işletmeni bunu tespit etmesi gerekir” diyor.
Sayıştay’ın 2019 raporunda, Amasra’da -300 kotunda ani gaz degajı ve grizu patlaması üzere önemli kaza risklerinin artmasına sebep olabilecek metan birikiminden kelam edilerek, önlem uyarısı yapılıyor.
Yavuzyılmaz ise hem emniyet fezlekesi hem de eksper ön raporuna yansıyan “riskli metan düzeyinin adeta rutine dönmesi” tespitini hatırlatarak, “Bu olağandışılık ortadayken, minimum olarak belirlenen 0,5 metre/saniye hava suratının artırılması gerekiyor. Lakin hem hava suratını artırmıyorlar ve mevzuata uygun davrandığınızı söylüyorlar” diyor.
TMMOB Maden Mühendisleri Odası ise mevzuat tartışmalarından başka olarak, “Grizu ile uğraş sistemleri nettir. Bir yerde metan patlaması meydana gelmişse orada kesinlikle bir havalandırma sorunu vardır” diyor.
CHP Milletvekili Aysun Bankoğlu ise, “Yargıtay 2020 yılındaki kararında, maden işletmeciliğinde sırf mevzuat standartlarının karşılanmasının kâfi olmadığını söylüyor. Mevzuat haricinde, işletmecinin risk tahlili ve tedbir kontrolü yapması gerektiğine söylüyor” diyor.
Komisyondaki pek çok uzman görüşüne nazaran, Amasra’da havalandırma suratı konusunda ‘mevzuata uygun’ hareket edilmiş olsa dahi bu patlamada işletmenin sorumluluğunu ortadan kaldırmıyor.
TTK, “Ana kollarda hava suratını 0,5 olarak tespit ettik, arınlarda da bize 0,3 yetiyordu” demişti.
“Patlamanın sebebini anlamak için madene girmek gerekiyor”
Maden ocağındaki yangın hala sürdüğü için şimdi madene girilemedi. Maden ocağındaki yangın bittikten sonra madene gidecek eksper heyetinin, son eksper raporunu hazırlaması bekleniyor.
TTK’nın ihmallerini ortaya koyan uzman ön raporuna dair kurulda yapılan tenkitlerden biri de raporun şimdi madene girilmeden hazırlanmış olması.
Bazı milletvekilleri ise uzman ön raporunda yer verilen metan izleme bilgilerini örnek göstererek, “madendeki yüksek metan pahalarını bilmek için yer altına girmeye gerek yok” diyerek itiraz ediyor.
HDP Milletvekili Serpil Kemalbay komitede, eksper ön raporunda yer alan 14 Eylül-14 Ekim 2022 ortası metan izleme bilgilerine nazaran madendeki yüksek metan düzeyinin adeta bir alışkanlık haline geldiğini belirtiyor.
BBC Türkçe’ye konuşan AKP Milletvekili Polat Türkmen ise patlamayla ilgili “net bir kanaat” belirtmek için madene inilerek inceleme yapılması gerektiğini savunuyor:
“Bilirkişi ön raporunda net bir tespit yapamazlar, ocak kapalı çünkü… Nitekim madende eksper raporunda yazılanlar olmuştur diyebilecek noktada değiliz. Biz de ocağa gideceğiz, yerinde inceleyeceğiz.”
İşçi sayısı kâfi miydi?
Komisyonda ayrıyeten madendeki emekçi sayısının kâfi olup olmadığı da sıkça konuşulan mevzular ortasındaydı.
TMMOB Maden Mühendisleri Odası Zonguldak Şube Başkanı Çağlar Öztürk komisyonda, kaza günü yer altında tertip edilen personel sayısının olağanda olması gerekenden 200 kişi az olduğunu söyledi.
Ayrıca madene ait Sayıştay raporlarında, norm takımdan daha az sayıdaki emekçi ve teknik işçi sayısının iş güvenliğine tehdit ettiğine dair tespitler yer alıyor.
Olması gerekenden daha az çalışanın çalışmasıyla ilgili olarak TTK, işletmenin üretim gayelerine nazaran norm takımın yüksek hesaplandığını lakin o üretim gayelerini düşürdükten sonra, personel sayılarını da düşürdüklerini savunuyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Yavuzyılmaz ise, madenlerdeki personel sayılarının yalnızca üretim tonajına nazaran değil galeri açıklığına nazaran belirlendiğini, ne kadar kömür üretimi yaparsa yapsın o büyüklükteki bir maden ocağını açık tutabilmek için muhakkak sayıda emekçi gerektiğini kaydediyor:
“Gündüz vardiyasında emniyet nezaretçisinin altında 14-15 kişi çalışırken, patlamanın gerçekleştiği gece vardiyasındaki nezaretçi neden tek başına çalışıyordu? Amasra’da norm takıma nazaran yeraltında 935, yer üstünde 210 emekçi olması gerekirdi lakin yarı yarıya personel sayısıyla çalışıyorlardı.”
Komisyonda Amasra’da gereğince emekçi istihdam edilip edilmediği soruları, maden ocağına kâfi kamu yatırımı yapılıp yapılmadığı tartışmalarını doğurdu.
“Kurum 1 milyar TL ziyan ediyor, üretim baskısı yok”
BBC Türkçe’nin konuştuğu Türkmen de norm takımın işletmenin kendisine koyduğu üretim gayesiyle ilgili olduğunu söyleyerek, Amasra işletmesinin stratejik değeri sebebiyle üretim baskısı olmaksızın, kamu kaynakları aktarılarak çalıştığını belirtiyor.
“Kurumun zati her sene 1 milyondan liradan fazla ziyan ettiğini” belirten Türkmen, “Kurumda az adamla çok iş yapma mantığı olsa niçin ziyan etsin?” diyor.
Kamu yatırımların eksik yapıldığına dair tenkitlerle ilgili olarak ise, “Stratejik ehemmiyete sahip olan bir kurumdur ve ne lazımsa verilir. Burada akılsızlık, ihmal ya da idarede eksiklik olabilir fakat nakdî olarak üretim baskısı hiçbir vakit olmaz” diyor:
“Bazen muhalefet bizi tenkit eder, der ki devleti ziyana sokuyorsunuz. Bizim paralarımızı vergilerimizi Zonguldak’a ziyanına aktarıyorsunuz derler. Biz de stratejik kıymetini anlatarak onları ikna ederiz”.”
MMO da Amasra Taş Kömürü İşletmesi Müessesinde (ATİM) üretim zorlaması olmadığını düşündüklerini, kömür üretim oranlarının Türkiye’deki genel üretim sayılarının altında olduğunu kaydediyor.
Yeterli kamu yatırımı yapılmadı mı?
Amasra’daki kömür madeni havzasının yüzde 97’si özel şirketlere iken ATİM %2,5-3’lük bir kısmı işletiyor.
Tıpkı daha evvel maden facialarının yaşandığı Soma ve Ermenek olduğu üzere, Amasra’daki kömür havzası da rödovans sistemiyle modüllere ayırılarak özelleştirildi.
Patlama -320 kotunda gerçekleşti ve ATİM’in kömür havzasında ilerleyebileceği az bir uzaklık kalmıştı; havza -350 kotundan itibaren özel bir şirkete aitti. Komitedeki kimi milletvekilleri, bu sebeple Amasra maden ocağına gereğince kamu yatırımı yapılmadığını savunuyor.
CHP Milletvekili Aydın Özer komitede, “Rezervin yüzde 97’sinin özel firmalara devredilmesi ve kamuya yüzde 2,5’luk bir rezervin kalması sebebiyle, “Nasıl olsa elimizde az bir rezerv kaldı” diyerek eksik yatırım mı yapıldı” diye sordu.
Milletvekili Bankoğlu ise metan oranı çok yüksek olduğu bilinen Amasra havzasının parsellere bölünmesinin güvenlik tehlikesi yarattığını savundu:
“Eksi 400 berbat ve aşağısı Hattat Enerji’ye redevans edildiği için, TTK’nın bulunduğu A Havzası’ndaki çalışma alanı -400 katıyla hudutlu. Bu yüzden TTK’nın inebileceği en derin galeri 350 metre.
“Bu durum iki başka işletmenin topuz aralarından, madendeki hava kaçaklarına ve taban yollarındaki kömür tozu oranına kadar her şeyi etkiliyor. Münasebetiyle TTK’nın çalıştığı alanın daraltılması, işin riskini arttırdığı üzere, alınabilecek tedbirlerin de alanını daraltıyor.”
“Burada dört yıldır havalandırma sıkıntısı çözülemiyor, neden? Birkaç sene sonra elden çıkarılacak olan bu yere yatırım yapmaktan mı imtina ediliyor?”
“En yakın gaz izleme sensörü çok uzakta”
Bilirkişi ön raporuna nazaran, patlamanın gerçekleştiği arına en yakın havalandırma ve gaz sensörü arına 60-70 uzaklıkta bulunuyordu.
Komisyonda konuşan iş sıhhati ve güvenliği uzmanı Nevzat Ünlü, gaz izleme sensörünün yerinin arından ‘çok uzakta’ kaldığını söylüyor:
“Arında patlama yapılması sonrasında ağır bir gaz çıkışı olabilir. Bu gazın sensöre ulaşmadan önce, ortadaki elektrik ünitelerine temas etmemesi gerekiyor. Bu sebeple yeri çok kıymetli. Amasra’da söz edilen 60-70 metre, çok uzun bir aralıktır.”
Gaz sensörü aşikâr bir düzeyin üzerinde metan tespit ettiği anda elektrikli ünitelerdeki elektrik otomatik olarak kesiliyor ve mümkün bir patlama önlenmiş oluyor.
Komisyonda sunum yapan Polyak Eynez İş Sıhhati ve Güvenliği Müdürü Ergin Kahraman da sensörü ‘olabildiğince yakına koymanın’ temel olduğunu anlattı.
Kahraman, vantüp denilen havalandırma borularının uzunluklarının standart 10-20 metre olduğunu, arından sonraki birinci metan sensörünün de havalandırma bitişinin çabucak “5 metre” gerisine bağlamak gerektiğini kaydetti:
“Ülkemizde bu hususta belirlenmiş bir standart yok ancak yönetmelikte genel geçer kararlar var. Ülkemizde bilhassa sensörlerin konumlandırılmasıyla ilgili standartların belirlenmesi, bu tartışmaları ortadan kaldıracaktır.”
Kahraman’ın bu sözleri üzerine ortaya giren AKP’li komisyon başkanı Taner Yıldız, “Ama siz arına en yakın arayı tercih etmeyi düşünüyorsunuz, bu kıymetli bir şey. 10 metreyse 10 metre, 5 metreyse 5 metre. Olabildiğince yakın yeri tercih etmeye çalışıyorsunuz” dedi.
Kahraman ise, “Evet, zira o bölgedeki metanı evvelce algılayıp elektrikli ekipmanı kesmesi gerekiyor” diye yanıtladı.
TBMM Amasra Maden Kazası Araştırma Kurulu çalışmalarına devam ediyor ve çalışmalar tamamlandıktan sonra sonra komitenin bir rapor hazırlaması bekleniyor.